Monday, March 20, 2006

Salaysay ed Litiratura na Pangasinan

Salaysay ed Litiratura na Pangasinan
nen Santiago Villafania
Onan nipalapag (published) ed Balon Silew.


Pangasinan Literature – the consciousness of our race that remained stagnant for centuries because the Pangasinenses have not kept pace with its own evolution as far as language and literature is concerned.

Say salita ya amta na balon Pangasinansi et ama’y ataoir ed atateng da odino ama’y naaralan ed abung.

A singa saray arum met a salita, oala’y duaran klasi na salitan Pangasinan – manguna ima’y ordinario, uusaren ed abung tan kasual ya osa-osa; tan kumadua, ama’y atagey a klasin Pangasinan ya uusaren da’ra’y umaanlong tan tumatagaumen nen saman. Say atagey a klasin Pangasinan so abayag lan abalang o naandi ta nabilang labat ira’y sumusulat tayo nen saman angga ni’d natan. Naandi met la’ra’y tumatagaumen a makaamta na karaanan a litiratura tayo a singa saray anlong (verse), uliran (legend), dangoan o kansion (song), diparan (proverbs), pabitla (riddles) tan arum ni’ran sulsulat a parti komun na litiratura tayo natan no ag iraya alinglingoanan.

Literary Genocide. Aya so asagmakan na litiraturan Pangasinan. Nen panaon na Kastila, linmesa ira’y aoiran tan iskuilaan no iner say inkanan panagbangat et say bayes a salita. Impaneknek da’ra’y prayli so panusar na salitan Kastila laut la’d saray kailin anakbanua. Nen panaon na impanalsa o ribolusion, nilablabay ni na ribolusionarion pa-Pangasinansi so mibakal ya usar so barang tan paltug nen say mangusar na ploma tan papil. Ontan met so agaoa nen oala tayo ed ley na America. Impaneknek da met so panusar na salitan Inglis. Dia ed panamegley da’ra’y mamaistro tan libron lugan na barkon Thomas, masimoon tayon inmonor ed sikara tan nansalat na salita a singa nansalat labat na solong a kaoes. Nen imbeneg a siglo, oala ‘ra’y piga’ran sumusulat ya Pangasinansi balet nansulat ira ed salitan Inglis tan Filipino (Tagalog) – say apilin salita o linguahi ya onkana ed bansa na Pilipinas. Ayan linguahi et salita da’ra’y Tagala.

Dia ed inlabas na apat a lasus a taon nansiansia so salitan Pangasinan anggano oala ‘ya ed dalem na duara ed saray linguahi mundial – say Kastila tan Inglis. Bang balet ag iya binmuna a singa saray salitan Tagalog, Bisaya tan Iluko. Say amtak a rason odino sengegan, agimperan so ibolusion na salita tayo lapu’d ta anggapo’y sumusulat tayon angusar ed saya tan anggapo’y maseet ya anipon tan angisalin ed sarama’y gendat la tan karaanan a taoir tayon sulsulat. Say asumapalan to la ingen, inatey so litiraturan Pangasinan.

Saray Polina na Panulatan ya Pangasinan

I.
Say litiratura ono panulatan a Pangasinan nanumpisa ed saray Misionarion Dominico nen kumalabinsiam a siglo nen oala ni’d dalem na ley na Kastila so bansan Pilipinas. Saray orihinal tan salin a sulsulat da ‘rayan paparin misionario so amaatagey tan angiletneg na salitan Pangasinan ed liturhika tan litirarion linguahi. Karaklan ed saray inmunan nataoag a litiratura tayo et sirmon, dasal, katikismo tan arum ni’ran sulsulat ya inkanan impangilaknab na katolisismo ed luyag na Caboloan o Pangasinan nen panaon aman.

Onong ed say insulat a salaysay ed libron Pangasinan Grammar (1970) nen Rev. Fidel na Amurrio, say sankasakbayan a koliksion na sirmon pinmaoay nen 1851 tan imprinta ed Madrid. Tinumbukan iya na pablikasion da’ra’y tinipon na paparin Dominico nen 1858. Say unaan a Pasion a Pangasinan imprinta nen 1855 tan ag nambayag pinmaoay met so sakey a baleg a katikismo nen 1869. Say Dalan a Maptek ya insulat nen San Antonio Ma. Claret tan insalin ed salitan birnakular nen Fr. Agustin Gallego, O.P., pari parokia na Binmaley nen 1881 angga’d 1890. Say sankarakepan a salaysay tan sakey a klasiko ed salitan Pangasinan et say Catecismo na Doktrina Cristiana. Aya et impalioaoan katikismo ya insulat ed salitan Kastila nen Fr. Mazo tan insalin nen Fr. Salvador Millan. Sikato met so angisalin ed libron nen San Alfonso Ligorio ya El Libro del Pueblo ono Bangat iran nipaakad ed saray Samploran Ganggay Dios. Si Fr. Millan so nansulat met na piga’ran librita tan novena ya uusaren tan babasaen ni angga’d natan.

Say Masanton Kasulatan insalin dia’d gapo’y kumaduamplon siglo tan basi ‘ya ed Biblian nisulat ed salitan Kastila ya tataoagen da’y De Valera tan imprinta na American Bible Society. Say niribisan idision na sayan Biblia nen 1924 ag la nisulat ed malinew a Pangasinan.

Kasumpal na panao’y Kastila oala’ra’y pa-Pangasinansi ya nansusulat met la’y kansion, moro-moro tan zarzuela. Ed saraya pigpiga’ra labat so niprinta, bang balet saray mayor a binaleybaley oala’y zarzuelista ran dili: si Catalino Palisok na Lingayen, Julian Zulueta na Kalasiao, Francisco Rosario na Manaoag tan Pablo Mejia na Malasiki. Si Mejia so nansulat na bayograpiya nen Jose Rizal; say kuan da niprinta iya tan nisulat ed marakep tan oala’y sukat a talurtur. Sakey met si Mejia ed angipaalagey na tataoagen da’y Awiran na Pangasinan nen 1912 tan naandi nen 1921.

Sakbay tan kayari na kumaduan Gira Mundial linmesa ira’y alenleneg a nobilistan si Maria C. Magsano tan Juan C. Villamil. Apatiran konbilay so nisulat nen Magsano: Colegiala Dolores, Samban Ag Nabenegan, Nami-ko (salin nanlapu’d salitan Haponis) tan Bales na Kalamangan (oala ni so kopia na sarayan konbilay ed City Library na Dagupan). Tan anemiran konbilay so nisulat nen Villamil: Ampait A Pagbabawi (1950), Imis na Kapalaran, Pakseb na Kapalaran, Pinisag Ya Puso, Dyad Tapew Day Daluyon tan Sika tan Siak.

II.
Nanlapu nen dikada na 1960 odino 1970 angga’d taon na 2000, naandi ‘ra’y sumusulat tan umaanlong na Pangasinan. No oala bilang et ag ira kabat na balon kailalakan ta ag ira nababasa tan anggapo’y palapagan a pangipaoayan da ed saray sulsulat da. Abilay so ploma ra labat nen tinogiop nen Jaime P. Lucas, sakey ya umaanlong na salitan Iluko, so Ulupan na Pansiansia’y Salitan Pangasinan. Sikato met so inmalagey ya unaan a pangulo na sayan Ulupan.

Dia’d panamegley na Ulupan abilay met so palapagan o magasin ya Balon Silew, binayes ed Silew ya impaoay nen Maria Magsano nen 1934 tan tinmundan inggalut nen 1943. Nen 1948, binilay na palapagan ya Philippine Courier bilang "Sandiy Silew" balet tampol met a naandi nen naandi la’d sirkulasion so abitlan palapagan. Say Balon Silew natan so alenleneg a palapagan ed Pangasinan ya mangiiter na bilay na ploma ed saray gendat tan balon sumusulat tan umaanlong ed luyag a singa sikara nen Leonarda Baltazar (Amor Cico), Linda Andaya (LIRA), Sergio Bumadilla tan arum ni’ra.

Araya so polina (pollen) na panulatan ya Pangasinan. Polina kuan ko ta anggapo’y nataoag ya ulat odino sengeg na litiratura’y Pangasinan. No umamengen a maong so aoaran na litiratura tayo, bengat-bengat irayan linmesa ed panaon dan dili. Manlapu’d sulsulat tan salin da’ra’y Misionarion Dominico angga’d panaon da’ra’y zarzuelista, panaon da’ra’y nobilista odino konbilayista tan panaon da’ra’y kontimporarion umaanlong tan sumusulat ed sayan milinio.

Itepel yo komun iyan sumusualat no oala ’ra’y ag abitlan ngaran na umaanlong tan sumusulat ya kabiangan na litiraturan Pangasinan laut la ed sarama’y nipalapag ed palapagan ya Tonong.

Having learn this brief history of the Pangasinan literature I have become an advocate for the preservation and revitalization of the Pangasinan language and the revival of our literature.

There is no other choice: a voluntary literary reform is the only answer that I could think of. While I am certain that this is somewhat ambitious, the idea could somehow rekindle our primal passions for literary rebirth.

Literary evolution demands that we utilize our learned men, men-of-letters, men and women who have the competence and the knowledge of our language to forge the future of the Pangasinan literature.

But before a literary evolution is possible, something to a Pangasinan mind must really come to a new beginning. There is a need to cultivate the so-called Pangasinan psyche into our minds and to transfer and impress this psyche into the minds of our youth.

Let us, therefore, take it seriously and as men-of-letters, educators, writers and poets it is a priority and our responsibility to our race as Pangasinenses.

No comments:

Post a Comment

Related Posts with Thumbnails